CSR - ŞİRKETLERİN SOSYAL SORUMLULUĞU Gaye Yılmaz SENDİKAM DERGİSİ / Birleşik Metal-İş Sendikası Sayı:2 Mart-Nisan 2006 |
İKİ SORU, İKİ CEVAP:İŞÇİLER, ÖRGÜTSÜZ OLDUĞUNDA İŞVERENLER SOSYAL SORUMLULUK ÜSTLENME İHTİYACI DUYAR MI? DUYSA BİLE BU SORUMLULUK NE KADAR “SOSYAL” OLABİLİR? İŞÇİLER , ÖRGÜTLÜYKEN İŞVERENLERİN KEYFİ OLARAK SOSYAL SORUMLULUK ÜSTLENMESİNE İHTİYAÇ DUYAR MI? CSR-Şirketlerin Sosyal Sorumluluğu“CSR-Şirketlerin sosyal sorumluluğu, şirketlerden oluşan iş aleminin kendi değerleri ve davranışlarını, yalnızca müşteriler ve yatırımcılar değil aynı zamanda işçi ve çalışanların ve özel çıkar gruplarının da içinde olduğu tüm çıkar sahiplerinin beklentileriyle uyumlu hale getirme amacıyla, gönüllülük temelinde bulunduğu taahhütler bütünüdür. Bu anlamda CSR, şirketlerin tüm muhatapları karşısında saygınlık kazanmak için yaptığı taahhüttür” (CSR-Network Client List, july, 2006). Bu tanım, tahmin edilebileceği gibi CSR kavramını dünya literatürüne ekleyen, aralarında BP, McDonalds, Shell, Nike, Toyota, Coca-Cola, Nestle, Unilever gibi “şöhret” yapmış şirketlerin de bulunduğu ulusötesi sermayeye aittir. Şirketlerin Sosyal Sorumluluğu bir kavram olarak ortaya atılmadan önce ilk kez 2000 yılı Temmuz ayında kavramın uluslar arası düzeyde kurumsallaşması için gerekli altyapı kurulmaya başlanmış, ulus ötesi şirketlerin, Birleşmiş Milletler nezdinde Küresel İlkeler Sözleşmesi adlı (Global Compact Initiative) bir sözleşmeye angaje olmaları ve böylece, gönüllülük temelinde sosyal sorumluluk üstleneceklerini tüm dünyaya deklare etmeleri sağlanmıştır. Çok geçmeden pek çok ülkede sermaye örgütlerinin sponsorluğunda propaganda amaçlı tanıtım toplantıları düzenlenmeye başlanmıştır. Kavramın, CSR adıyla ilk ortaya çıkışının, dünyanın Enron’la başlayan skandallar dizisinin tarihleriyle çakışması bazı yorumlara göre tesadüf değildir(Wilton, B. Temmuz 2005/Uluslar arası İşverenler Teşkilatı). Bu görüşe göre, ulus ötesi şirketlerin zedelenen imajının acilen güçlendirilmesi gerektiği için CSR dünya gündemine yerleştirilmiştir. İşveren örgütleri, herhangi iki şirketin aynı olmadığı; bu nedenle her şirketin CSR’yi kendi ihtiyaçlarına en uygun biçimde kullanma esnekliğine sahip olması gerektiği ve esas olarak da CSR’ın, işletmelerin hızla değişen piyasa koşullarına en süratli ve en doğru yanıtları verebilmek için dizayn edildiği görüşündedir (IOE/2005). CSR’a getirilen bir diğer yorum da dünyada ekonomik anlamda liberalizasyonun, özelleştirme ve kuralsızlaştırmanın, küreselleşme ve artan rekabetin sermayenin rolünü yeniden tanımladığı ve gücünü arttırdığı biçimindedir (Paker, 2006). Bir diğer görüşe göre ise temel hedef , 90’ların ortasından itibaren yükselmeye başlayan küreselleşme karşıtlığına yanıt olarak getirilen önerilerden “çalışma standartlarının dünya ticaret sistemine dahil edilmesi” talebinin önünü kesmektir. Ülkemiz sermaye örgütlerinin konuya yaklaşımı bu ikinci görüşü destekler niteliktedir: Ekim 2002’de BM-Kalkınma Programı UNDP ve TİSK’in ortaklaşa düzenlediği tanıtım toplantısında altı çizilen bazı hususlar hem şirketlerin sosyal sorumluluğu hem de Küresel İlkeler Sözleşmesi kavramlarının ücretli emek için ne anlama geldiğinin ip uçlarını vermektedir. Toplantının açış konuşmasını yapan TİSK Başkanı Refik Baydur, Küresel İlkeler Sözleşmesinin gönüllülük esasına dayanmasının önemli bir avantaj olduğunu, gönüllülüğün -mantık ve akla dayanması dolayısıyla- başarı şansını arttırdığını belirtmiştir. Ama çok daha ilginç olan şey, aynı sunum sırasında Refik Baydur’un TİSK’e üye şirketlerin 9 ilkeden oluşan Küresel İlkeler Sözleşmesine zaten tam olarak uyduklarını ve bu nedenle uyum için hiçbir çaba göstermeye gerek olmayacağı anlamına gelecek şekilde “Türkiye şirketlerinin ihracat avantajına sahip oldukları”nı belirtmesidir. İşte tam da bu noktada, sosyal sorumluluk ile murat edilen propaganda hedefi ve bunun da ötesinde kavramın gönüllülüğe dayalı doğasının hatırlanması gerekmektedir. Baydur, şirketlerin sosyal sorumluluğu ve küresel ilkeler sözleşmesini ancak ve ancak gönüllülük temelinde destekleyeceğini, bu kavramlar, gelecekte ticaret ve çalışma standartları arasında ilişki kuran bir kurallar ve yaptırımlar sistemine dönecek olursa kötüye kullanmaya da açık hale gelmiş olacaktır uyarısını yapmaktadır. Aynı sunumda, küresel ilkelerin nasıl işletilmesi gerektiğini anlatırken Türkiye’de çıkarılan iş güvencesi yasasını “kötü örnek” olarak veren Baydur, “söz konusu yasa, çağdaş ve esnek iş kanunu ile birlikte uygulanmadığı taktirde işletmelerimize, işçilerimize, işsizlerimize ve tüm topluma büyük zararlar verecektir” diyerek şirketlerin sosyal sorumluluğunun da sınırlarını göstermiştir (Baydur, 2002). Kavramı daha sağlıklı bir analize tabi tutmak için Avrupa Birliği uygulamalarına da göz atmakta yarar vardır. İlk kez Temmuz 2001’de resmi olarak AB Komisyonu gündemine alınan CSR ile ilgili olarak, Komisyon, bir Avrupa çerçevesinin oluşturulması, kamu oyunun şirketlerin sosyal sorumluluğu kavramına olan ilgisinin arttırılması ve bu alanda yapılacak işbirliği modellerinin geliştirilmesi önerisini getirmiştir (İKV, 2006). Bu alıntıdan da anlaşılacağı gibi CSR’ın öncelikli hedefi, toplumu, şirketlerin baskı, kanun ve yaptırımlar olmaksızın kendi sorumluluklarını yerine getirecekleri yönünde ikna etmeyi amaçlayan yaygın bir propaganda faaliyetinde bulunmaktır. Komisyon, CSR’ın, Mart 2000’de kabul edilen Lizbon hedeflerine ulaşılmasında önemli katkılarda bulunacağını belirtmiştir. Komisyon tarafından önerilen CSR çerçevesi Temmuz 2002’de belirlenmiş ve çıkarılan tebliğde CSR’ın sürdürülebilir kalkınmaya hizmet ettiği, küreselleşmenin olumsuz etkilerini hafiflettiği ve topluma fayda sağladığı ifadelerine yer verilmiştir (İKV, 2006). Daha ilk gündeme alındığı gün, kavramın faydalarının test edildiği ve onaylandığı izlenimini yaratan bu ifade bile CSR ile propaganda arasındaki ilişkinin boyutları hakkında fikir vermektedir. Kavramın kurumsallaşması çerçevesinde atılan tek adım Küresel İlkeler Sözleşmesi değildir kuşkusuz. Kavramın sponsorlarının, biri dünya diğeri Avrupa düzeyinde olmak üzere iki ayrı networku bulunmaktadır. Uluslar arası CSR networkü tarafından belirlenen aşağıdaki “sorumluluk” hedefleri arasında sendikalaşma ve örgütlenme gibi temel haklara hiçbir şekilde yer verilmemesi şüphesiz tesadüf değildir:
Gerçekten de hedeflenen, sendikaları işyerlerinden uzak tutmaktır. Bu hedefe ulaşmak için iki ana strateji belirlenmiştir: 1) Eşitlik, insan hakları, ayrımcılık yapılmaması gibi içi boşaltılmış, muğlaklaştırılmış ve ihlal edilmeleri halinde ispatlanması son derece güç olan kavramlar kullanılarak emek-sermaye çatışmasının en alt düzeye çekilmesi ve sendikal örgütlenmeye duyulan ihtiyacın bu yöntemle zayıflatılması 2) Diyalog ve toplumsal sorumluluk söylemleri üzerinden çalışanların, verimlilik, performans, esneklik, maliyetlerin düşürülmesi gibi kendi sınıfsal çıkarlarıyla taban tabana zıt olan sermaye politikalarını benimseyip, desteklemelerinin sağlanması. Sendikalardan, bu sermaye girişiminden medet ummaları ve bu nedenle desteklemelerinin beklenemeyeceği açıktır. Birincisi, CSR’ın vaat ettiği asgari düzeydeki haklar sendikalarda örgütlü işçilerin zaten sahip olduğu haklardır. Bunun aksini düşünmek, işçilerin örgütlü gücüne rağmen asgari düzeydeki hakları bile kullanamadıkları, örgütlü sendikanın bu haklar için işverenin keyfi iradesine bel bağladığı anlamına gelir ki bu, işçilerin kendi örgütlü gücüne olan inançlarının dinamitlenmesi, toplu pazarlık sisteminin yok sayılmasıdır . CSR prensipleri arasında toplu pazarlık ve sendikal örgütlenme gibi haklara saygı gösterilmesi ilkesi yer almadığına; CSR’ın dünya ölçeğindeki kurumu olan Küresel İlkeler Sözleşmesinde ise bu haklara kısmi olarak yer verilmesine karşın sözleşmenin gönüllülüğe endeksli olduğu belirtildiğine göre bu kavram, yeni örgütlenmelerde sendikalar tarafından bir araç olarak da kullanılamayacaktır. O halde CSR’ın, esas olarak sendikasız işçileri hedeflemesi gerekmektedir. Sendikaların da hedefi örgütsüz işçiler olduğu için, örgütsüz işyerleri aslında CSR ve sendikal örgütlülük kavramlarının her birinin var oluş mücadelesi verdiği, çatışma alanları olması gerekir. Bir başka deyişle, işyerlerinde Sendikal örgütlülük varsa CSR ilkeleri -adı CSR olmasa da- vaz geçilmez olarak uygulanmakta, daha doğrusu uygulanmak zorunda kalınmaktadır. Ancak aksi doğru değildir. Yani, işyerlerinde CSR’ın uygulanması otomatik bir şekilde sendikal örgütlenmeye yol açmadığı gibi pek çok durumda da sendikal örgütlenmeyi engelleyici bir işleve sahip olduğu görülmektedir. İşte bu yüzden, Konfederasyonumuz DİSK’in de üye olduğu Uluslar arası Hür Sendikalar Konfederasyonu ICFTU’nun 2004 yılı kongresi CSR-Şirketlerin Sosyal Sorumluluğu ile ilgili olarak aşağıdaki kararı almak zorunda kalmıştır: “…Kongre, işçilerin çıkarlarının, bağımsız işçi örgütlenmesi dışındaki kişi ve kurumlarca da savunulabileceğine dair yanlış ve tehlikeli algılamaları tümüyle reddeder. Bağımsız işçi örgütlenmesi, bu mücadeleye inanmış başka örgütlerce de desteklenebilir, belli düzeyde yardım alabilir ama bu yapılar asla sendikal hareketin yerine geçemez. İşverenlerin “şirketlerin sosyal sorumluluğu” çerçevesindeki faaliyetleri sendikal örgütlenmenin yerine geçemez ve sendikaya bir engel gibi kullanılamaz. İşverenlerin en önemli sosyal sorumluluğu işçilerinin örgütlenme hakkına saygı göstermektir.”(ICFTU, Kongre Kararları, Ağustos, 2004) ICFTU’nun 2004 kongre kararında altını çizdiği “Bağımsız işçi örgütlenmesi, bu mücadeleye inanmış başka örgütlerce de desteklenebilir ama bu yapılar asla sendikal hareketin yerine geçemez” vurgusu son derece yerinde ve bir o kadar da önemlidir. CSR, bu şartlı onayı dahi hak etmemektedir. Çünkü, şirketler CSR çerçevesinde gönüllülük temelinde sağlayacakları asgari hakları işçi sınıfının mücadelesine inandıkları için değil, tam da tersi, sınıf mücadelesini geriletmek istedikleri için desteklermiş gibi görünmektedirler. Yalnızca ICFTU değil, sendikamızın uluslar arası federasyonu IMF de, şirketlerin sosyal sorumluluğu konseptinin en temel araçlarından olan “şirket davranış kodlarına” (Corporate Codes of Conduct) aynı kuşkularla yaklaşmaktadır. 2003 yılında uluslar arası sendikalar ile ulusötesi şirketlerin müzakere ederek imzaladıkları Çerçeve Sözleşmeler ile gönüllü şirket davranış kodları arasındaki farkları belirleyen IMF, aşağıdaki hususlara dikkat çekmektedir:
IMF tarafından yapılan yukarıdaki mukayeseli analiz de göstermektedir ki, gönüllülük temelindeki şirket taahhütlerinde sendikaların adı hiçbir şekilde geçmemektedir. Zaten, sendikaların da örgütlü oldukları işyerlerinde kendilerini muhatap almayan bir oluşuma izin vermeyecekleri aşikardır. Buradan hareketle, gönüllü işveren taahhütlerinin olduğu yerde örgütlü sendikaların olamayacağı, sendikaların örgütlü olduğu yerlere gönüllü işveren taahhütlerinin giremeyeceği tespitini yapmak mümkündür. KAYNAKÇA CSR-Network Client List, july, 2006 http://www.csrnetwork.com/clients.asp Wilton, B. Temmuz 2005/Uluslar arası İşverenler Teşkilatı – IOE, içinde: “İşverenlerden devletin fonksiyonlarını üstlenmesi beklenmemeli/Brent Wilton IOE G.Sekreter Yrd.” İşveren Dergisi TİSK , Temmuz 2005 Paker, 2002/ TESEV Bşk. Can Paker içinde: “TİSK-BM Küresel İlkeler Sözleşmesi Tanıtım Toplantısı İşveren Dergisi TİSK, Ekim 2002” Baydur, 2002 / TİSK Başkanı Refik Baydur içinde: “TİSK-BM Küresel İlkeler Sözleşmesi Tanıtım Toplantısı İşveren Dergisi TİSK, Ekim 2002” İKV, 2006 http://ikv.org.tr/pdfs/96b12507.pdf CSR-Network July 2006 http://www.csrnetwork.com/ ICFTU, Kongre Kararları, Ağustos, 2004 http://sendika.org/yazi.php?yazi_no=753 IMF Metal, Ocak, 2003 http://www.imfmetal.org/main/index.cfm?n=47&l=2&c=7798 |